..................
Του ΓΙΑΝΝΗ ΠΑΝΟΥΣΗ*
Ο άνθρωπος είναι το μόνο ον που φυλακίζει τον όμοιό του1 Η φυλακή συνδέεται άρρηκτα με την κοινωνική ανασφάλεια και την εγκληματοποίηση της φτώχειας. Οι φτωχοί μπαίνουν ευκολότερα στα σωφρονιστικά καταστήματα και βγαίνουν δυσκολότερα. Αλλά και όταν βγαίνουν, συναντάνε τα αξεπέραστα εμπόδια των «παράπλευρων εκ-πτώσεων του εγκλεισμού», δηλ. δεν βρίσκουν ζωτικό χώρο για επανένταξη.
*Η θεαματική/γεωμετρική αύξηση του πληθυσμού των φυλακών πέραν του ότι είναι παθολογικό φαινόμενο σηματοδοτεί και μια αλλαγή στις παραδοσιακές μεθόδους ελέγχου. Η κουλτούρα του κοινωνικού ελέγχου οδηγεί σε αυστηροποίηση του ποινικού-σωφρονιστικού συστήματος. Σήμερα μοιάζει να ισχύει το δόγμα «governing through crime» και κατ' επέκτασιν μέσω της φυλακής.
*Το πραγματική πρόβλημα στα σωφρονιστικά καταστήματα δεν είναι ο υπερπληθυσμός, αλλά η υπερφτώχεια και η υπερεξαθλίωση, η διαχείριση της «έξω» αθλιότητας που έχει πλέον τεθεί υπό ποινική κηδεμονία.
*Το σωφρονιστικό σύστημα αποτελεί έναν από τους βασικούς πυλώνες στήριξης του κοινωνικοοικονομικού συστήματος.
Τα 3Φ (φυλή - φτώχεια - φυλακή) κυνηγούν όποιον τα «κουβαλάει» ως σταυρό και στίγμα.2 Οι προτασσόμενες προδιαγραφές ασφάλειας των φυλακών και των φυλάκων υπερισχύουν των προτεινόμενων μέτρων βελτίωσης των κρατουμένων. Ολοι συζητάνε για την ομαλοποίηση των φυλακισμένων και πολλοί λίγοι για την ομαλοποίηση των φυλακών. *Αλλωστε, ο ιδρυματισμός εξουδετερώνει σε τέτοιο βαθμό την οποιαδήποτε αποτελεσματικότητα των μέτρων μεταχείρισης ώστε πάντα σχεδόν ο απολογισμός είναι αρνητικός. Παλιά μόνον ο κρατούμενος «εξοστρακιζόταν» από την κοινωνία.
Τώρα όλος ο θεσμός της φυλακής (φύλακες, γιατροί, κοινωνικοί λειτουργοί κ.λπ.) βρίσκεται στο περιθώριο. *Κανείς δεν πιστεύει στην «επανένταξη». Αλλοι πιστεύουν στην κατάργηση των φυλακών, άλλοι θεωρούν ότι αν χτίσουμε νέες φυλακές θ' αυξηθεί ο αριθμός των φυλακισμένων, άλλοι θέλουν «λιγότερες αλλά αληθινές φυλακές», αλλά λίγοι μιλάνε για «φυλακές-σχολεία» (όχι, βέβαια, του εγκλήματος).
*Στην Ελλάδα συγχέουμε (εκ του πονηρού;) την πολιτική με τη σωφρονιστική πολιτική. Αυτή η σύγχυση έχει ξεκινήσει από την ίδρυση του ελληνικού κράτους όπου η χάρις εχορηγείτο για μικροκομματικούς ή πελατειακούς ή «βασιλικούς» λόγους και συνεχίζεται μέχρι σήμερα με μια «δημοκρατική» παρέμβαση της εκτελεστικής/νομοθετικής εξουσίας στον έλεγχο του ύψους των δικαστικών ποινών κατά της ελευθερίας με τη μορφή των εκτάκτων, εφάπαξ παρα-απολύσεων.
Αυτή η ιδιότυπη (χωρίς τη γνώμη κανενός ειδικού) και γενικευμένη (λόγω δημοσίου συμφέροντος ή πολιτικού κόστους;) απονομή «χάριτος» διατρέχει το νομοσχέδιο που κατέθεσε ο υπουργός Δικαιοσύνης.
*Αποφυλακίσεις-δωράκια σε όσους διαμαρτυρήθηκαν σήμερα (για τους αυριανούς δεν θα ισχύει η ίδια σωφρονιστική πολιτική;), χρηματικές ποινές εξαγοράς-μαϊμού (οι άλλοι που πλήρωσαν και βγήκαν τι ήσαν ακριβώς; άτυχοι ή κορόιδα;), απολύσεις υπό όρους (χωρίς να είναι σαφείς οι όποιοι όροι), αύξηση ημερών αδείας (θετικό μέτρο αν εντάσσεται σε σχέδιο επανένταξης και όχι σε προσωρινή αποφόρτιση) και συγχώνευση πειθαρχικών ποινών (αντί του ορθού της παροχής εγγυήσεων για τη μη συνεχή και άδικη πειθαρχική δίωξη) συγκροτούν το πλαίσιο της τωρινής «μεταρρύθμισης».
Τα υπόλοιπα εξαγγελθέντα κρατούνται για επαλήθευση.*Επειδή εξακολουθώ να υποστηρίζω ότι αυτά τα ιδιόρρυθμα εισιτήρια διαφυγής (tickets of leave) έχουν βέβαια χρονολογία επιστροφής κι επειδή το σύστημα ποινικής (και κοινωνικής) δικαιοσύνης πρέπει να λειτουργήσει ταυτόχρονα και στα πέντε επίπεδα (πρόληψη-αστυνομία-δικαιοσύνη-φυλακές-επανένταξη), φοβάμαι ότι σ' ένα χρόνο ο ποσοτικός και ποιοτικός απολογισμός δεν θα είναι θετικός.
Κατά τη γνώμη μου, δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις. Νομίζω όμως ότι μπορούμε να χαράξουμε ορισμένες δια-θεσμικές κινήσεις, με βασική προϋπόθεση την ελεύθερη έρευνα στη φυλακή. Να σπάσουμε, δηλαδή, τα κάγκελα της σιωπής.
Ετσι:
(1) Χρειαζόμαστε μόνιμη και διαρκή κοινοβουλευτική επιτροπή για τα σωφρονιστικά καταστήματα, η οποία θα συντάσσει ετήσια έκθεση και θα τη συζητάει στη Βουλή.
(2) Το Σώμα Επιθεωρητών να καταστεί πλήρως ανεξάρτητο.
(3) Η συγκρότηση Σώματος Επισκεπτών (Board of visitors) θα συμβάλλει σημαντικά στη διαφάνεια της λειτουργίας.
(4) Η θεσμοθέτηση του Ombudsman των φυλακισμένων ως συμπαθητικού ακροατή θα ενισχύσει την εμπιστοσύνη τους.
(5) Κρίσιμη στο σημείο αυτό είναι και η ανεξάρτητη λειτουργία του ΚΕΣΦ, οργάνου επιστημονικού που πρέπει να καταρτίζει σχέδιο αντεγκληματικής πολιτικής χωρίς να υποτάσσει την επιστημονική του γνώση σε πολιτικές του υπουργείου Δικαιοσύνης.*Με θεσμούς ορατότητας (ΚΕΣΦ, Σώμα Επισκεπτών), με θεσμούς ελέγχου των ελεγχόντων (υπουργείο Δικαιοσύνης, Σώμα Επιθεωρητών), με θεσμούς προστασίας των δικαιωμάτων των κρατουμένων (Δικαστής Εκτισης Κυρώσεων, Συνήγορος Πολίτη), αφ' ενός θ' αποδείξουμε ότι δεν αρνούμαστε κάθε ευθύνη για τους ανθρώπους που φυλακίζουμε κι αφ' ετέρου θα δώσουμε στην κοινωνία την ευκαιρία να δει με τα δικά της μάτια τι συμβαίνει μέσα στις φυλακές και ν' αρχίσει έναν ειλικρινή δημόσιο διάλογο. Διαφορετικά, τα πράγματα θ' αλλάξουν μένοντας πάντοτε τα ίδια.
* Ο Γ. ΠΑΝΟΥΣΗΣ είναι καθηγητής Εγκληματολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ - 30/11/2008
